Mục đích để làm sạch dược liệu, một số loại khi ngâm nước còn có tác dụng làm mềm, tạo điều kiện cho các bước sơ chế tiếp theo như thái, bào, làm giảm độc tính của dược liệu hoặc thay đổi tính năng của dược liệu.
Bào chế dược liệu là gì? Mục đích
Bào chế dược liệu có nghĩa là sử dụng các phương pháp, quy trình nhằm biến đổi tính chất sẵn có của dược liệu nhằm mục đích bào chế thành thuốc để phòng và trị bệnh.
Một số dụng cụ bào chế dược liệu phổ biến như: Dao, cối, chày, rây, chảo, bàn chải, thuyền tán,...Các dụng cụ thường thô xơ, do đó trước khi sử dụng cần phải rửa sạch và tiệt trùng cẩn thận. Cần có biện pháp nghiên cứu cải tiến để phục vụ cho sản xuất thuốc đông dược.
Thái, cắt nhỏ dược liệu theo kích thước mong muốn
Đối với những dược liệu có tính chát thì không sử dụng dao sắt mà sử dụng dao inox (tránh tình trạng Nhựa dính lên dao, khó vệ sinh)
Sử dụng để giã nhỏ hoặc dùng để nghiền, tán bột
Khi luyện thuốc hoàn, các thầy thuốc thường dùng cối được làm bằng sứ, gang, đá, đồng
Thuyền tán thường được làm bằng gang, dùng để tán nhỏ các dược liệu đã sấy khô thành bột nhỏ
Trong quá trình tán, nên lót một lớp giấy sạch ở dưới và xung quanh để hứng bột trong quá trình tán
Trước khi tán phải rửa thật sạch tay chân
Rây thường được mua ngoài chợ, tương ứng với cỡ rây 26-24 trong bào chế thuốc tây
Bột sau khi rây khó thể làm viên nén
Thường làm bằng đất, men hoặc thủy tinh
Tuy nhiên, khi nấu thường dùng nồi làm bằng nhôm hoặc inox
Các thủ thuật trong bào chế dược liệu
Có nhiều thủ thuật trong quy trình bào chế dược liệu nhưng thường có 4 loại chính bao gồm:
Thủ thuật dùng lửa (Hỏa chế)
Mục đích: Làm khô để bảo quản dược liệu, làm thay đổi tính chất của dược liệu hoặc làm tăng tác dụng của dược liệu đem làm thuốc.
Sao là công đoạn thường xuyên thực hiện trong quá trình bào chế dược liệu. Các dụng cụ thường dùng như: Chảo, dụng cụ để đảo thuốc, đũa, chổi
Trước khi tiến hành sao, dược liệu cần được chọn lọc, phân loại nhằm mục đích giúp cho thuốc được sao vàng đều, hạn chế tình trạng bị cháy hoặc sao chưa tới
Khi sao cần để ý đến thời gian sao, màu sắc của thuốc đã vàng hay chưa, lửa to hay bé, khói thuốc trong quá trình sao
Có 2 phương pháp sao là sao không thêm chất (sao vàng, sao vàng hạ thổ, sao vàng xém cạnh, sao tồn tính, sao cháy) và sao thêm chất (sao cát, sao hoạt thạch, văn cáp)
Sao cho đến khi dược liệu có màu vàng bên ngoài nhưng bên trong vẫn giữ được màu nguyên bản
Mục đích của sao vàng là cho dược liệu có mùi thơm, giúp thuốc giảm bớt tính lạnh
Một số dược liệu trước khi sao cần thêm nước cho ẩm như đậu đen, ý dĩ,...Phương pháp này giúp nhiệt vào bên trong dược liệu nhưng không làm cháy cạnh
Quét sạch vỏ lá, vỏ cây trên mặt đất (có người đào hố)
Lót một miếng vải mỏng hoặc miếng giấy để giữ cho thuốc không bị bẩn
Sau khi sao xong thì úp xuống đất, để nguội
Mục đích để cho thuốc dễ bảo quản, có mùi thơm, giảm cảm giác buồn nôn khi uống, giảm bớt tính lạnh của thuốc. Hạ thổ nhằm hút bớt phần dương của thuốc
Một số dược liệu thường được sao vàng hạ thổ như Muồng Trâu, Gối hạc, rễ Cỏ xước,...
Sử dụng cho các vị thuốc có tính chua chát hoặc quá tanh như Huyết Giác, Thăng Ma,...nhằm mục đích giúp mùi vị của thuốc dễ chịu hơn nhưng lại không làm thay đổi hoạt tính của dược liệu
Khi sao dùng lửa to, chảo thật nóng mới tiến hành cho dược liệu vào sao không cần đảo nhanh, khi thấy dược liệu xém cạnh nhưng bên trong vẫn nguyên màu là được
Tăng tác dụng tiêu thực hoặc làm thay đổi tính chất
Các dược liệu thường dùng phương pháp này như Hắc Kinh Giới, Hương phụ,...
Để lửa già, chảo nóng, sao cho đến khi bên ngoài thuốc cháy đen, bên trong vẫn giữ được màu cũ
Giúp thuốc có tác dụng chỉ huyết
Lửa già, chảo nóng, đảo đến khi dược liệu cháy đen, úp vung lại và để nguội
Tuy nhiên, sao cháy lại không sao để thuốc thành tro mà chỉ sao cho cháy đến khoảng 7/10
Sao tồn tính thì thuốc thường cháy hơn
Lưu ý: Không sao nhiều một lúc, sao thuốc có kích thước lớn trước, bình tĩnh khi sao, không châm lửa cho cháy, không phun nước khi không cần, chuẩn bị vung sẵn để đậy kín
Chọn các loại cát có kích thước nhỏ, mịn, đã sạch
Cho cát vào chảo để rang trước cho đến khi cát nóng già, sau đó cho thuốc vào đảo đều tay
Sau khi sao xong thì đổ vào sàng để sàng
Thường sử dụng khi sao những chất có dầu, chất dẻo hoặc nhựa nhằm mục đích để chúng không bị dính vào nhau hoặc làm giảm bớt mùi tanh, sau khi sao dễ tán hơn
Các dược liệu thường áp dụng phương pháp này là A giao, Lông nhím,...
Một số phương pháp dùng lửa khác như:
Thủ thuật dùng tay trong bào chế dược liệu
Mục đích của việc dùng tay là để làm sạch dược liệu, loại bỏ các tạp chất.
Làm sạch dược liệu bao gồm: Rửa (đối với những loại dược liệu mỏng manh như cánh hoa, cành nhỏ thì không nên rửa mà chỉ loại bỏ tạp chất), sàng, sẩy, lau, chải.
Dược liệu phải được chọn lọc bộ phận dùng sao cho phù hợp, đáp ứng được những yêu cầu của vị thuốc.
Các vị dược liệu thường được bỏ rễ hoặc lông con nhằm làm giảm những tác dụng bất lợi, bản chấn của những bộ phận này thường ít tác dụng, khi thêm vào thường làm nặng thang thuốc.
Với những dược liệu có hạt mà hạt không có tác dụng thì nên bỏ.
Đối với các loại dược liệu có màng (như đào nhân, Sử Quân Tử, hạnh nhân) nếu không cần đến thì cũng có thể bỏ.
Đối với các dược liệu như ma hoàng phát hãn thì có thể bỏ gốc, bỏ mắt.
Đối với các dược liệu là động vật như thuyền thoái có thể bỏ chân, bỏ đầu.
Thủ thuật dùng cả lửa và nước (Thủy hỏa hợp chế)
Đúng như tên gọi của mình, phương pháp này sử dụng cả nước và lửa để chế biến dược liệu nhằm mục đích thay đổi tính chất của dược liệu sao cho phù hợp với công dụng phòng và trị bệnh.
Đun cách thủy thuốc nhằm làm chín thuốc, tạo điều kiện cho công đoạn tiếp theo như bào mỏng, chế thuốc tễ
Khi chưng với rượu, thuốc có vị ngọt và thơm hơn, giảm mùi tanh, đắng, giảm khí lạnh, tăng khả năng hấp thu, tạo điều kiện bảo quản thuốc
Dược liệu đem ngâm cho mềm nhưng khi ngâm lâu lại làm mất đi tác dụng của thuốc do đó, thường đồ để dược liệu mềm, dễ bào hơn
Sử dụng chõ để đồ, dược liệu to xếp xuống dưới, dược liệu bé cho lên trên
Thời gian đồ cần tính toán cho phù hợp, tránh làm nát dược liệu
Dùng chất loãng như nước hoặc dầu để nấu, làm mềm dược liệu, giảm tính kích thích
Bào chế dược liệu là một chuỗi các công đoạn khác nhau, mỗi phương pháp có những mục đích riêng nhằm thay đổi tính chất của dược liệu để đáp ứng được yêu cầu trong phòng và trị bệnh.
Tác giả Nguyễn Nhược Kim và cộng sự (Xuất bản năm 2005). Đại cương về bào chế Đông dược, trang 13-25. Bào chế Đông dược. Truy cập ngày 13 tháng 7 năm 2024.
